Ayvalık
Cunda Adası, Rum Patrikhanesi’nin seyir defterinde önemli bir rol oynar. Bu
yarım adada, Osmanlı döneminde Papaz İkonomos, (Ayvalık'ın kurucusu olduğu da ileri sürülür) ilk papaz mektebini açmış,
okulun esas amacı ortaya çıktığında ise zamanla
faaliyeti önlenmiştir. Tarihi önemi ve lojistik açıdan, Yunan Adaları’na olan kısa
mesafesi göz önüne alındığında ise Cunda’nın önemi daha iyi anlaşılır. Zira
bu mektep için izin alınırken çocuklara temel Hıristiyanlık
bilgilerinin öğretileceği ortaya konsa da zamanla Osmanlı’nın başına belâ bir
yer halini almıştır. Rumların Osmanlıya karşı ayaklanma hareketinin ilk
adımları Cunda Adası’nda atılmıştır. Patrikhane’nin davranışlarında hep simgesel
adımlar olduğunu bilmekteyiz. Bu bağlamda Cunda’daki ilk papaz okulunun
duygusal olarak ağırlığı daima süregelmiştir ve bu duygusal ve simgesel
bağlılık halen süregelmektedir.
Cumhuriyet sürecinde, Rum
Patrikhanesi tarafından tayin edilen Cunda Adası Metropoliti aynı zamanda
Heybeliada Ruhban Okulu’ndan da sorumlu metropolit olarak atanmakta ve okulda
kendisine simgesel olarak bir makam odası tahsis edilmekteydi.
Anadolu’da bu kadar çok kilise varken özellikle sanki
pilot bölge olarak Cunda Adası üzerinde yoğunlaşılmasının nedeni, Patrikhane’nin
bu bölgeye tarihsel açıdan verdiği önemi bir kez daha ortaya koymaktadır. Heybeliada Ruhban Okulu’na ve
açılmasına verilen önem, tarihteki bu ilk Rum Papaz Okulu’na ve bunun coğrafi
merkezi olan Cunda Adası’nı da ayrıca ruhani bir anlam yüklemeyi de anlaşılır
kılmaktadır.
Cumhuriyet
dönemi süresince Cunda Adası Metropolitliği var iken kısa bir süre önce Ayvalık
Metropolitliği de ihdas edildi ve geçtiğimiz yıl içinde bir ilk olarak,
Heybeliada Ruhban Okulu’ndan sorumlu metropolit olarak Bursa Metropoliti görevlendirildi. Bursa
Metropoliti Elpidophoros Lambriniadis’in aynı anda Heybeliada Ruhban Okulu’ndan
da sorumlu olarak atanmış olmasında “Bunda ne var? “denebilir.
Fakat
bu güne değin Cunda Adası Metropoliti simgesel olarak aynı zamanda Ayvalık dini
coğrafyasından da sorumlu (dini yetki
alanı= eparhiya) iken bu gün ayrıca bir de Ayvalık Metropoliti tayin
edilmesi dikkat edilmesi gereken bir başka husustur. Zira bu coğrafi alanlarda
halen Rumluğun esamesi bulunmamaktadır. Bu dini yetkililerin (metropolitler) o alanlarda ne işe
yarayacakları da bir bilinmez iken mesela Bursa Metropoliti’nin aniden Kütahya
ile de ilgilenmeye başlaması ve orada da metruk bir kilisenin aniden değer
kazanması dikkat çekicidir. Elpidophoros Lambriniadis, geçtiğimiz sene içinde Mudanya/
Tirilye’de metruk 2 kilisenin mülkiyetinin Patrikhane kullanımı için satın
alınmasında da başrolü oynadı…
Oysaki Türkiye’nin azınlıklara ve bilhassa Rum
Ortodoks azınlığa yönelik olarak verdiği haklar çerçevesinde, Vakıflar
Kanunu’na eklenen geçici madde ile azınlık vakıflarının taşınmaz mallarının
iadesine karar vermesi ve Sümela Manastırı’nda Rum Ortodoks vatandaşların
ibadetine izin vermesi ancak bu iyi niyetlere hiçbir karşılık
görmemesi/görememesi göz ardı edilmemelidir.
Cunda Adası ve
Havalisindeki Eski Kiliseler
Aya Triyada: İlk inşa edilen
kilisedir, 1865'te yeniden inşa edildiği bilinmektedir. Bakkal Sokağı’ndaki bir
arsa üzerindedir.
Ayios Dimitriyos : Doğuya bakan
yönde, yel değirmenlerine yakın bir yerde olduğu hakkında sadece rivayetler
bulunmaktadır.
Panayia Kilisesi : 1850'de ikinci kez
inşa edilmiş olan bu kilisenin Bakkal Sokağının başında, iki ve bir yarım duvarı kalmıştır.
Ayios Pandeleymon : Kayıtlara göre
kuzeybatıda bulunuyormuş. Aşağıdaki Ayios Nikolaos Kilisesi gibi, denizciler
tarafından azizlerin anısına inşa edildiği rivayet edilmektedir.
Ayios Nikolaos : Kuzeybatıda ve Azizlerin anısına
inşa edilmiş olduğu bilinmektedir.
Profiti İliya Kilisesi : Eskiden
Kurufitilya denilen tepenin zirvesinde bulunuyordu. Zaman içersinde yıkıldı.
Kurtuluş Savaşının ilk asker kurşununun anısına tepeye "İlk Kurşun
Tepesi" dendii. Şimdi bu tepede Rehabilitasyon Merkezi olarak kullanılan
büyük bir yapı mevcut bulunmaktadır.
Ayos Dimitriyos : Şimdiki Halk
Eğitim Merkezi'nin yerinde bulunan kilise 1945 yılına dek cami,sonra da Erkek
Sanat Okulu Atölyesi olarak kullanıldı.
Ayios Yannis : Cumhuriyet'ten bu yana cami olarak
kullanılıyor. Çarşı Camii ya da Saatli Camii olarak biliniyor. 1944 depreminde
saat ve çan kulesinin üstü yıkılınca saatiyle anılmaya başlanmıştır.
Meryemana Kilisesi : Yılı bilinmemektedir.
Ayvalık'ın alınışından sonra, çıkan bir yangında kül olmuştur. İkinci Pazar
yerinde (Küçük Pazar), bulunuyordu.
Ayvalık Despotunun ikametgâhı da aynı yerdeydi.
Ayios Yorgi : Şimdiki Çınarlı Camii’dir.
Kato Panayia Kilisesi : Hayrettinpaşa
Mahallesi’nde, Gazi İlköğretim Okulu avlusundadır. Hayrettinpaşa Camii olarak
ayaktadır. Ayvalık'ın kurucusu olduğu ileri sürülen, Papaz İkonomos'un,
kimsesiz kız çocukları için yaptırdığı kaydedilen "Kız Yetiştirme
Yurdu" adlı külliyenin bir parçasıydı.
Faneromeni Kilisesi (Ayazma) : Hüsnü Uğural Stadı’na
giden yol üzerindeki sokaktadır. İçindeki su (ayazma) kutsal sayılmaktadır.
Aya Triyada : 13 Nisan Caddesi’nde bulunuyordu.
Şu an yerinde Abdulvahit Sağlam İlköğretim Okulu bulunmaktadır.
Ayios Nikolaos : Aynı yol üzerinde Aya Triyada
Kilisesi’nden biraz ileride solda bulunuyordu. Biberli Cami adıyla ayaktadır
fakat kullanılmamaktadır.
