11 Mayıs 330'da Bizans
İmparatoru Konstantinos, Doğu Roma’nın yeni başşehrini resmen açtı ve
zenginliğini arttırmak hususunda elinden gelen hiç bir şeyi esirgemedi,
özellikle kilise inşaatına da büyük önem verdi. Bu suretle,
Konstantinopolis’te başlangıcından itibaren Hıristiyanlık havasına
girildi ve ahalinin büyük bir kısmı dil bakımından Grekleşti. Zaman
içinde Bizans İmparatorluğu adını alan bu devlet, Büyük Roma'nın
bitişinden itibaren Fatih Sultan Mehmed'in, İstanbul’u alarak bu
imparatorluğa son vermesine kadar, bin seneden daha fazla bir süre
ayakta kalmıştır.
Roma
adı daima Bizanslıları büyülemiş ve Roma devlet geleneği Bizanslıların
siyasi düşünce ve iradelerine sonuna kadar hâkim olmuştur. Roma
İmparatorluğu'nun mirasçısı olarak hareket eden Bizans; bütün Dünya
üzerindeki yegâne imparatorluk olmak istemiş ve Hıristiyan olan bütün
ülkelerin üzerinde egemenlik iddiasında bulunmuştu. Ancak Bizans, eski
Roma'nın mirasçısı olmak düşüncesinde olmasına rağmen, zamanın akışı
içinde Romalı temellerinden gittikçe uzaklaştı, kültür ve dil bakımından
Grekleşti ve Bizans hayatı kiliseleşti.
Bizans’ta
devlet ile kilisenin ittifakı her iki tarafa da büyük kazanç ve güç
sağlamıştır. Bizans Devleti, Hıristiyanlığı, kuvvetli bir ruhi,
birleştirici kudret ve imparatorluk için güçlü manevi bir destek olarak
değerlendirmiş, kilise ise bu ilişkiden sonsuz maddi çıkarlar elde
etmiştir. Mevcut nizamlara karşı olan her türlü hareket için “din karşıtı”
denmiştir. Din kullanılarak kitleler üzerinde baskı ve tahakküm
sağlanırken zaman zaman da devlet ile kilise çatışmıştır. Bu çatışmalar
sonucunda; azledilen, asılan, adalar zindanlarında öldürülen ya da
gözlerine mil çekilen patriklerin sayısı azımsanamaz.
Bizans imparatorları, “Sezaropapist”
bir yaklaşımla kilise üzerinde mutlak bir denetim kurarak kiliseyi
siyasi amaçları doğrultusunda kullanmaktaydılar ve patrikler üzerinde
çok fazla denetime sahiplerdi. Birçok tarih ve din kitabında;
imparatorla ters düştüğü için İstanbul Adaları’ndaki zindanlarda işkence
yapılan, gözleri kör edilen, unvanı zorla elinden alınan patrikler
hakkında bilgi bulunur. Bizans tarihsel sürecinde, patrikler hep emir
kuludur.
İstanbul’un 1453’te Osmanlılar tarafından ele geçirilmesi ile başlayan “Yeni Çağ” 1789 Fransız İhtilâli ile son bularak “Yakın Çağ”
başlamıştır. Gerek Yeni Çağ’ın ve gerekse Yakın Çağ’ın üzerinde
bulunduğumuz bu topraklar ile çok yakın ilişkisi bulunmaktadır.
Fatih
Sultan Mehmed’in İstanbul’u alması esnasında Rum Patrikliği makamı
boştu. Zira Fetihten önce Bizans İmparatoru Papalık ile askeri yardım
karşılığında bir anlaşma yaparak Patrikliği bir anlamda fesh etmişti ve
bu edenle de Ayasofya’da yapılan son Paskalya Ayini’ni bir Katolik
kardinal yönetmişti. Fatih, şehri ele geçirdiğinde bu olayı öğrendi ve
Patriklik makamına sevilen bir din adamı olan Georgios Sholarios’u
patrik olarak atadı. 2. Yennadios dini ünvanı ile bu makama geçen
Sholarios aynı zamanda Fatih tarafından “Rum Millet Başı” ünvanını da aldı. Rumların dışında kalan Ortodoksları da kapsayan bu “Millet Başı” ünvanı zaman içinde Osmanlı’nın başına dert hatta çöküşü hızlandıran unsur da olacaktı…
1789
Fransız İhtilali'nden sonra, özellikle Avrupa'da milliyetçilik
akımları artmış ve bu dönemde, eski Yunan medeniyetini Avrupa
medeniyetinin beşiği sayan Yunan hayranlığı yayılmıştır. Bu dönemde;
kültürel isimler altında kurulmuş Yunan derneklerinin yanı sıra,
yasadışı Yunan örgütleri de bu Yunan sempatizanlarından maddi, manevi
destek görmüşlerdir. Aynı dönemde; Voltaire gibi, Avrupa'nın önde gelen
birçok aydını da Yunan sempatizanı olup, ortaya çıkan “Yunancılık”
akımına yardım etmekteydiler. Yazdığı lirik şiirler, daima Helenlere
methiyelerle dolu olan, Lord Byron ise Yunan isyanının ve “Megali İdea”nın mimarı, ozan/militan Rigas Ferreos'tan (Rhigas Fheraios) çok etkilenmiştir.
Çeşitli
ırk ve dinlerdeki toplulukları bünyesinde barındıran Osmanlı
İmparatorluğu topraklarında gözü olan devletler, bu etnik topluluklar
üzerinde kışkırtıcı rol oynamaktaydılar. Osmanlı devlet geleneğine göre,
ibadetlerini kendi dil ve dinlerine özgürce yapabilen bu topluluklar,
zamanla patlamaya hazır bir bomba haline dönüştürülerek Avrupa
devletlerinin ve Çarlık Rusya’sının maşası olmuşlardır.
17.
Yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğu çökmeye başlayınca, özerklik ve
bağımsızlık emellerine kapılan kimi Hıristiyan azınlıklar, büyük
devletlerle, özellikle Ortodoks Rusya ile birlikte düzen çevirmeye
başladılar. Rusya, Osmanlı Devleti'ne karşı beslediği askeri
ihtiraslarında, azınlıkları değerli bağlaşıklar ya da aletler olarak
görüyor, Hıristiyanların dini duygularını ve ulusal emellerini
kışkırtarak, Osmanlı gücünü içeriden yıkmaya çalışıyordu.
Birçok batılı için “Constantinople”
adının hâlâ Bizans'ı çağrıştırdığı ve askeri yoldan olmasa bile Osmanlı
İmparatorluğu'nu köşeye sıkıştırma düşüncesinin kendini hissettirdiği
bu dönemde Rumlar, Türklerden çok Batılılar ile ilişki içindeydiler.
Hıristiyanlar arasındaki mezhep farklılıklarına rağmen, karma
evlilikler yolu ile organik bağların tesis edilmesi ile ve aynı dine
bağlı olmanın sonucu olarak aynı ideali paylaşma duygusu da o dönemde
hayli artmıştır.
Bu
arada, elçiliklerde çalışan Rum memurların da etkisini unutmamak
gerekiyor. Zira bunlar sayesinde, Rum-Batılı yakınlaşması daha da
kolaylaşmıştır. Batılıların Rum tezlerini henüz tam olarak kabul etmiş
olmamasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğu içindeki Hıristiyanların
korunması ile ilgilenen Fransızlar, Türklerin o zamanlardaki
politikasına karşı taraf olmuşlardır. Osmanlı Hıristiyan toplumlarının,
ruhani ve sivil kimi önderleri de Rum Patrikhanesi’ne Osmanlı Devleti
içinde verilen ve devlet içinde devlet olma (imperium in imperio)
niteliklerine sahip, geniş ölçüdeki hak ve ayrıcalıklardan
yararlanarak yabancı devletlerle ilişkiler kurmakta ve bağımsızlık
hayallerini gerçekleştirmeye çalışmaktaydılar.
Asırlarca
Katolikler tarafından ezilen Rum Ortodokslar, Osmanlı idaresi altında
aslında huzur bulmuşlardı ama Rum patrikler bu huzurun yanında kilisenin
tarihinde olmadığı kadar da yetkiliydiler. Zira Bizans döneminde
kilisenin ruhani işler dışında hiç bir yetkisi olmadığı gibi, patrikler
de Bizans imparatorlarının entrikalarına maşaydılar. Osmanlı idaresine
geçildikten sonra Patrik; padişahlıktaki Hıristiyanların devlet başkanı,
patrikhanenin kutsal meclisi de (Sen Sinod) “Millet Meclisi” gibi çok geniş yetkilerle donatıldı. Osmanlı topraklarının genişlemesiyle birlikte, kilisenin bu yetki alanı da büyüdü ve “Devlet İçinde Devlet” oldu.
Rum
Kilisesi, bu yetkilere sahip olunca, Osmanlı idaresi altındaki
Hıristiyan tebaayı, özellikle Rum olmayan Bulgar gibi Slav kökenli
Ortodoksları ezmeye başladı. Rumlar, her bakımdan imtiyazlı olarak
ticari faaliyetlerin de önemli bir bölümünü ellerinde tutmakta ve saray
içinde en önemli görevlerde çalışmaktaydılar. Buna rağmen bir yandan
Osmanlı Devleti'nin sonunu hazırlamak ve isyan için hazırlanmaktan geri
kalmadılar. Osmanlı Devleti'nin, başta Rusya olmak üzere düşmanları ile
işbirliği yaptılar ve sonunda Megali İdea'yı gerçekleştirmek için isyan
ettiler.
Mitolojik
masallarla kandırılan Rum Ortodokslar, arkalarında Yunan hayranlığından
kaynaklanan ya da siyasi ve ticari çıkarlar için destek veren bir kitle
ile ortaya “Yunanlı” olarak çıktılar. Dışardan desteklenen bu akım evvelâ Anadolu'da yaşayan Hıristiyan tebaa üzerinde “Yunanlılaştırma”
faaliyetleri olarak başladı. Yunanlılıkla ilgisi bulunmayan
Anadolu'nun Türk Hıristiyanlarına sistematik bir çalışma ile Yunanlılığı
benimsemeleri için propagandalar yapılmaya başladı. Yunan
propagandasının örgütlenmesinde en önemli rolü şüphesiz Fener Rum
Patrikhanesi oynamıştır. Rum okullarındaki öğretmenler ve papazlar
yardımıyla, Anadolu'nun Ortodoks Mezhebi’nde olan Hıristiyan halkına “Helenizm” ruhu aşılandı. Bugün Yunancılığın temek doktrini olan “Megali İdea” nın (Büyük İdeal- Büyük Ülkü)
temel noktası Türk düşmanlığı üzerinedir ve ideanın şahikası bir gün
İstanbul’un Kostantinopolis adıyla yine Yunanistan’ın başşehri
olmasıdır.
Sonradan İslamiyet’i seçmiş ama dışlanmış bir Yunanlı olan, Prof. Cosmas Megolamatis'in bu konudaki düşünceleri şöyledir:
“Yunanistan'ın
Türk karşıtı tavrını anlamak için, Yunanlılara ilk ve orta eğitimde
hangi değerlerin benimsetildiğini ve daha sonra hu değerlerin
üniversite, kitle iletişim araçları, o ülkede yayımlanan kitaplar ve
yapılan siyasal tartışmalar düzeyinde nasıl yaygınlaştırıldığını
araştırmak gerekli olmaktadır (...) Yunan eğitim sisteminde öylesine bir
din bilgisi dersi okutulmaktadır ki, bu kursun akademik ve uluslararası
düzeyde düşünülen din tarihi dersi standartları ile uzaktan yakından
bir ilgisi bulunmamaktadır. Yunanlılara öğretilen din anlayışı,
Hıristiyanlığın, çağdaş bilimin ve bilim adamlarının vardığı sonuçlara
son derece aykırı olan Ortodoks bakış açısıdır. Bu din dersleri,
sonuçta Yunanlılara Hıristiyanlık hakkında gerçeklere hiç de uymayan bir
görüş benimsetilmesine yol açar.
Edebiyat
derslerine gelince, bu derslerde okutulan konular, Yunanlıları sosyal
düzeyde Ortodoks ideallerle uyumlu hale getirmek amacıyla. Yunan
edebiyatından özenle seçilir. Böylece, bu dersler vasıtasıyla
Yunanlılar, Ortodoks Kilisesi'nin isteklerine uygun düşen bir kişilik
sahibi olmaya ve olayları kendilerinden istenilen şekilde görmeye ve
değerlendirmeye başlarlar. Ancak sadece din derslerinin değil, Ortodoks
Kilisesi'nin istediği içerikte verilen diğer derslerin de, ortalama
Yunan vatandaşının karakterinin şekillenmesinde etkili olduğunu
belirtmek yerinde olacaktır. Yunan Ortodoks Kilisesi'nin Yunan eğitim
sistemindeki etkisi, sadece din dersleriyle sınırlı değildir.”
Yunanistan'da, daha ilkokulda başlayan bu beyin yıkama ile “Megali İdea”
ülküsü küçük çocuklara aşılanır. Kitaplara sistemli bir şekilde
yerleştirilen telkinler, üniversite sıralarına kadar devam eder. Bir
ilkokul kitabında ise “Ah Patrik” başlıklı bir yazıda 1821'deki Yunan isyanı sırasında asılan Patrik Grigorios'un hatırası anılmaktadır. Yazıda, patrik için “Hıristiyan ümmetinin fedaisi bir aziz” denilmiştir. (Yeni
Kıbrıs Temmuz 1987 C. IV No. 10 s. 35, 36 "Kıbrıs Anlaşmazlığında Yunan
Eğitim Politikasının Yeri" adlı makale, Muhsine (Helimoğlu) Yavuz)
Fatih Sultan Mehmed’in 1453’te Rum Patrikliği’ne bahşettiği “Millet Başı”
statüsü olmasaydı, muhtemelen 1830’da Yunanistan adlı bir devlet
kurulamazdı. Zaten Yunanistan, 3 Şubat 1830’da tesadüfen şu anki
coğrafyasında kurulmuş bir devlettir.
1814’de
Yunan İhtilali için kurulmuş gizli bir örgüt olan Filiki Eterya’nın
faaliyetleri sonucunda 1821’e gelindiğinde Rum Patrikhanesi isyan
hazırlığının merkezi ve silah deposu halini almıştı. Durumu öğrenen
Osmanlı yönetimi Patrikhane’ye baskın düzenledi ve sahte yeniçeri
giysileri ile çok sayıda silah ele geçirildi. Sadrazam Benderli Ali Paşa
tarafından sorgulanan Patrik Grigorios 2 Nisan 1821’de Patrikhane’nin
orta kapısında (Petro Kapısı) asıldı. Asılmanın ardından Rum Dini
Meclisi tarafından, kapının önünde bir Osmanlı Şehzadesi, Sadrazamı ya
da Şeyhülislamı asılmadıkça bu kapının açılmaması için bir fetva
verildi. Bu fetva hâlâ geçerlidir ve kapı hâlâ kapalıdır. Kapıya (kendilerince) “Kin Kapısı” denilmektedir.
Yukarıda “Yunanistan, 3 Şubat 1830’da tesadüfen şu anki coğrafyasında kurulmuş bir devlettir.”
demiştik. Çünkü Mora İsyanı ile başlayan süreçte, Yunanistan’ın Türkiye
toprakları üzerinde kurulması hedeflenmişti, bu bağlamda; Yunanistan
gerçekten şu anki coğrafyasında tesadüfen kurulmuş bir devlettir.
1821’de patriğin asılması ile başlayan Mora İsyanı’nın ardından uzun
süren çarpışmalar Osmanlı’nın aleyhine oldu. Mora’daki çarpışmalarda
Osmanlı, Batı ve Rusya’yı da karşısına almıştı. 1827’de Fransa,
İngiltere ve Rus donanmaları Navarin Deniz Baskını ile Osmanlı’nın tüm
gemilerini batırdılar. Bu süreç 1829’da Edirne Anlaşması ile Osmanlı’nın
Yunanistan’ın bu günkü coğrafyasında kurulmasına razı olması ile
sonuçlandı. Beş ay sonra 3 Şubat 1830’da imzalanan Londra Protokolü ile
de Yunanistan resmen kuruldu.
Bu
süreç aynı zamanda, Osmanlı’nın çöküşünü başlatan süreçtir. Zira bu
sadece Yunanistan’ın kurularak Osmanlı topraklarından kopması değildi…
Eflak Boğdan ve Sırbistan da otonomi kazandı, Rusya ticaret gemileri
için boğazlardan serbest geçiş hakkı elde etti, Osmanlı İmparatorluğu,
Rusya’ya savaş tazminatı ödemeyi kabul etti ve Çerkesya üzerindeki tüm
hakları ile Karadeniz’in bir bölümünün kıyı kontrolünü de Rusya’ya
devretti.
1930’da çatlayan yapı 1877/78 Osmanlı Rus Savaşı ile
Balkanların büyük kısmı ile şimdiki Bulgaristan’ın yarısının da
Osmanlı’nın elinden çıkması ile kırıldı. İnişler çıkışlarla dolu Osmanlı
Tarihi sürecinde 1830 ve 1878 tarihleri en kötü yıllardır.
Osmanlı’da
1930’da başlayan çatırdamanın sorumlusu Rum Patrikhanesi’dir. Bu
bağlamda, Yunanistan da varlığını Rum Patrikhanesi’ne borçludur. Tabi ki
Yunanistan bunu hiçbir zaman yadsımaz. En kötü ekonomik şartlarda dahi
Patrikhane’nin ihtiyaçlarını ve ayrılmış tahsisatlarını aksatmaz.
Yunanistan bilindiği gibi büyük bir mali kriz ile karşı karşıyadır. Bu
rağmen Papandreu’nun Yunanistan Başbakanı olduğundaki ilk icraatı, Rum
Patrikhanesi’ne örtülü yardımı arttırmak olmuştu.
Ayrıca Rum Cemaati’nin buradan ayrılmamasını sağlamak için (İstanbul’da ve Gökçeada ile Bozcaada’da yaşamak şartı ile bağlanan) İstanbul’da yaşayan Rumlara üç ayda bir emekli maaşı ödenmektedir. 65 yaştan yukarı erkekler ile 60 yaştan yukarı “Hıristiyan” kadınlar “Rum Patrikhanesi’nin onayı” ile bu maaşı alabilmektedir. Ayrıca Gökçeada ve Bozcaada’da yaşayanlara da aylık olarak verilmek üzere “Yunanistan Sosyal Yardım ve Sosyal Sigorta Bakanlığı” bütçesinden ayrılmış maaş bulunmaktadır.
